اوراق قرضه (Bond) اوراق بهادار سرمایه گذاری با درآمد ثابت است که در آن یک سرمایه‌گذار در ازای پرداخت منظم سود، به شرکت یا دولت برای مدت زمان مشخصی وام می دهد. دولت ها اوراق قرضه را برای اهداف مالی و همچنین برای تکمیل درآمد مالیات می‌فروشند.
به عبارتی اوراق قرضه نشان‌دهنده وامی است که توسط یک سرمایه‌گذار به وام‌گیرنده (به طور معمول شرکت‌های بزرگ یا دولتی) جهت تامین مالی پرداخت شده است. انتشار اوراق قرضه در ایران به‌صورت قانونی در سال ۱۳۴۷ و با تصویب قانون تجارت انجام شد. مطابق ماده ۵۲ این قانون، اوراق قرضه ورقه قابل معامله‌ای است که مبلغ آن با بهره معین و تمام اجزاء آن باید در موعد معین مسترد گردد.
در این مطلب به معرفی انواع اوراق قرضه خواهیم پرداخت و به شما خواهیم گفت که نحوه خرید اوراق قرضه به چه صورت می‌باشد.
اوراق قرضه (Bond) چیست؟
در تعریف اوراق قرضه (Bond) می‌توان گفت، یک نوع سرمایه‌گذاری است که سرمایه‌گذار به سرمایه‌پذیر وامی را پرداخت می‌کند و سرمایه‌پذیر متعهد به بازپرداخت وجه و سود آن در بازه‌های زمانی مشخص می‌باشد.
می‌توان یک اوراق قرضه را به‌عنوان یک I.O.U تصور کرد. بین وام‌دهنده و وام‌گیرنده که شامل جزئیات وام و پرداخت‌های آن است. دارندگان اوراق بدهی، بدهکاران یا طلبکاران ناشر هستند. جزئیات اوراق قرضه شامل تاریخ سررسید، بیانگر زمانی است که اصل وام به صاحب اوراق قرضه پرداخت می‌شود و معمولاً شامل شرایط پرداخت سود متغیر یا ثابت است که توسط وام‌گیرنده پرداخت می‌شود.
اوراق قرضه و یا اوراق با درآمد ثابت، برای تأمین اعتبار پروژه‌ها و فعالیت‌های دولتی و شهری مانند شهرداری‌ها و دولت‌های داخلی و خارجی، انتشار می‌یابند. اما انتشار اوراق قرضه در ایران به دلیل عدم مطابقت با قوانین بانکداری اسلامی انجام نمی‌شود و از اوراق مشارکت، اوراق خزانه، اوراق با درآمد ثابت، اوراق مرابحه، صکوک شرکتی و... استفاده می‌شود.
سرمایه‌گذاران ممکن است مستقیماً به سرمایه‌پذیران اوراق قرضه دهند. وام‌دهنده (ناشر) اوراق قرضه‌ای را منتشر می‌کند. اوراق قرضه شامل مواردی چون؛ شرایط وام، پرداخت سود پرداختی و زمان بازپرداخت وجوه وام دریافت شده (اصل اوراق) و تاریخ سررسید است است که روی اوراق بهادر ثبت شده است.
بسیاری از سرمایه‌گذاران صرفاً اقدام به انتقال اوراق بهادار به اوراق قرضه می‌کنند زیرا پیچیدگی ظاهری بازار و اصطلاحات آن برای آنها سردرگم کننده است.
اصطلاحات اوراق قرضه
در این قسمت شما را با اصطلاحاتی که در اوراق قرضه استفاده می‌شود، آشنا خواهیم کرد.
موعد سررسید: شرکت (ناشر) سود اوراق را بسته به نفع آن در فواصل زمانی از پیش تعیین شده (معمولاً سالانه یا شش‌ماهه) دریافت می‌کند و اصل آن در تاریخ سررسید بازپرداخت می‌شود و وام خاتمه می‌یابد.
فراخوانی: اوراق قرضه به صادرکننده اوراق حق فراخوانی یا بازخرید اوراق را پیش ازتاریخ سررسید آن می‌دهد، اما تعهدی در این مورد وجود ندارد. فراخوانی اوراق قرضه، معمولاً زمانی انجام می‌شود که شرایط خاصی مانند کاهش نرخ بهره رخ می‌دهد و شرکت جهت حفظ سرمایه و پول خود، به انتشار و صدور اوراق جدید روی می‌آورد. در این حالت به اصل پول اوراق قرضه، بهره بیشتری اضافه می‌شود.
امکان فروش: امکان فروش به دارنده اوراق بهادار اجازه می‌دهد تا پیش‌ازتاریخ سررسید، اوراق قرضه را به مقدار معادل یا به ارزش اسمی خود اوراق بفروشد. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که نرخ بهره در حال افزایش می‌باشد و دارنده اوراق تصمیم می‌گیرد اوراق را بفروشد و پول خود را در محلی دیگر سرمایه‌گذاری کند.
اوراق قرضه قابل تبدیل: اوراق قرضه قابل تبدیل، بدهی شرکتی با درآمد ثابت است که بازدهی سود را به همراه دارد، گاهی اوراق قرضه را می‌توان به تعداد از پیش تعیین شده سهام عادی تبدیل کرد. تبدیل اوراق بهادار به سهام می‌تواند در زمان‌های معینی از عمر اوراق بهادار انجام شود و معمولاً به صلاحدید دارنده اوراق بهادار است. ضریب تبدیل یک اوراق قرضه تعیین می‌کند که یک سرمایه گذار چه سهمی به‌ازای آن به دست می‌آورد. در صورت بالاتر بودن قیمت سهام از اوراق قرضه، شرکت‌ها می‌توانند اوراق را واگذار کنند.
اوراق قرضه تضمین‌شده: اگر اوراق قرضه منتشر شده توسط دارایی ضمانت شود، از آن به‌عنوان "اوراق قرضه تضمین شده" یاد می‌شود. نوع دارایی‌های تضمینی این اوراق می‌تواند به‌صورت دارایی، ماشین‌آلات یا به‌صورت سهام باشد. اوراق تضمین شده به این معنی است که در صورت عدم پرداخت ناشر از پرداخت اصل یا بهره اوراق، دارندگان اوراق قرضه حق انتخاب و ادعای داشتن هر یک از دارایی‌های پشتیبان آن اوراق را دارند.
اوراق بهادار تضمین شده نسبت به اوراق بهادار بدون ضمانت ریسک کمتری دارند زیرا سرمایه‌گذاران در آنها حداقل تا حدی برای سرمایه‌گذاری خود در صورت عدم پیش‌پرداخت توسط ناشر اطمینان دارند.
انواع اوراق وثیقه شامل اوراق رهنی و گواهی اعتماد تجهیزات است. ممکن است توسط دارایی‌هایی مانند دارایی، تجهیزات یا جریان درآمد وثیقه دریافت شود.
اوراق قرضه تضمین نشده: این اوراق توسط وثیقه یا دارایی تضمین نمی‌شوند. تنها ضمانت برای این اوراق، اعتبار شرکت یا صادرکننده اوراق است. برای پرداخت اصل و بهره این اوراق ضمانتی وجود ندارد. اوراق قرضه دولتی به دلیل داشتن اعتبار کافی، جزء اوراق تضمین نشده هستند.
ریسک‌های اوراق قرضه
اگرچه اوراق قرضه راهی مناسب و مطمئن برای کسب درآمد و تأمین مالی شرکت‌ها است اما، درست مثل هر سرمایه‌گذاری دیگر، اوراق مشارکت نیز با خطرات خاصی همراه هستند. در اینجا برخی از رایج‌ترین خطرات موجود در رابطه با سرمایه‌گذاری‌ها در این اوراق اشاره شده است.
- ریسک نرخ بهره
- ریسک اعتباری
- ریسک نقدینگی
- ریسک تجاری
- ریسک استرداد
- و ...
ویژگی‌های اوراق قرضه
دارندگان اوراق قرضه به‌عنوان بستانکاران شناخته می‌شوند، ازاین‌رو جزو مالکین محسوب نمی‌شوند و سودی نیز دریافت نمی‌کنند. دارندگان اوراق قرضه در تصمیم‌گیری‌های شرکت نیز دخالتی ندارند و فاقد حق رأی هستند.
برخی از اوراق قرضه‌ها دارای سررسید مشخص هستند و در زمانی مشخص سررسید می‌شوند و سرمایه‌پذیر موظف به بازپرداخت آن می‌باشد، اما برخی دیگر به‌صورت دوره‌ای و در مرور زمان سررسید می‌شوند.
درصورتی‌که ناشر اوراق قرضه ورشکسته شود، دارندگان اوراق قرضه بر صاحبان سهام در دریافت اصل‌وفرع سرمایه حق‌تقدم دارند.
اگر شرکتی اقدام به انتشار چند نوع اوراق قرضه کند، در قرارداد مربوطه بر اساس اولویت باید ترتیب‌بندی و قید شوند.
اوراق قرضه به دو صورت خصوصی و عمومی عرضه می‌شوند، درصورتی‌که این اوراق به‌صورت خصوصی فروخته شوند، ناشر اوراق و خریداران تنها طرف قرارداد می‌باشند. اما اگر عرضه به‌صورت عمومی انجام گیرد، به دلیل آنکه تعداد خریداران زیاد است، علاوه بر طرفین قرارداد فردی به نمایندگی از دارندگان اوراق می‌تواند بر اجرای تعهدات شرکت نظارت داشته باشد.
از ویژگی‌های مهم این اوراق می‌توان به معامله در بازارهای بزرگ و افزایش حجم معامله با سرعت بالا اشاره کرد.
از مزایای این اوراق نیز نرخ سود است. معمولاً اوراق قرضه نسبت به پس‌انداز در بانک‌ها نرخ سود بالاتری دارند. به همین خاطر زمانی که قیمت سهام کاهش می‌یابد، اوراق قرضه عملکرد و بازدهی بهتری دارند، زیرا نرخ بهره کاهش می‌یابد و قیمت اوراق نیز به نوبه خود افزایش می‌یابد.
انواع اوراق قرضه:
سه نوع اصلی اوراق قرضه وجود دارد:
- اوراق قرضه دولتی
- اوراق قرضه شهرداری
- اوراق قرضه شرکتی
- اوراق قرضه دولتی: دولت‌ها برای تأمین مالی خود و پرداخت هزینه‌های مانند حقوق، صورت‌حساب‌ها و... اقدام به انتشار اوراق قرضه می‌کنند. طبیعتاً هرچه وضعیت اقتصادی یک کشور بهتر و با ثبات‌تر باشد، ریسک خرید اوراق آن نیز کم‌تر است.
- اوراق قرضه شهرداری: معمولاً شهرداری زمانی اقدام به انتشار این اوراق می‌کند که برای تأمین هزینه‌های خود جهت توسعه طرح‌های عمرانی و پروژه‌هایی همانند ساخت فرودگاه، نیروگاه، پل، خیابان و... به پول و منبع مالی نیاز دارد که بیش از درآمد حاصل از مالیات و عوارض‌ها باشد. سود حاصل از این اوراق معمولاً از مالیات‌بردرآمد فدرال معاف است.
- اوراق قرضه شرکتی: شرکت‌ها نیز جهت تأمین مالی کسب‌وکار موردنیاز و پوشش هزینه‌های خود نیاز به انتشار اوراق دارند. مزیت این اوراق نسبت به اوراق دولتی و شهرداری تنوع بیشتر آن است اما میزان ریسک بالاتری هم دارد.
تفاوت اوراق قرضه با سهام
تفاوت سهام و اوراق قرضه در مالکیت تجاری آن است. درحالی‌که اوراق قرضه نوعی بدهی است که نهاد صادرکننده قول بازپرداخت آن را در مقطعی از آینده می‌دهد. به طور خاص، در اینجا تفاوت‌های اساسی بین سهام و اوراق قرضه وجود دارد:
- تفاوت در ماهیت حساب: سهام و اوراق قرضه هر دو اوراق بهادار سرمایه‌گذاری هستند، اما ویژگی‌های آنها بسیار متفاوت است. به زبان ساده، وقتی یک سرمایه‌گذار سهام خریداری می‌کند، بخشی از یک شرکت را خریداری می‌کند. هنگام خرید اوراق قرضه، به یک شرکت وام می‌دهند؛ بنابراین سهام جزو سرمایه شرکت محسوب می‌باشد درحالی‌که اوراق قرضه بدهی شرکت می‌باشد.
- اولویت بازپرداخت: در صورت انحلال شرکت، دارندگان سهام آن آخرین ادعا راجع به وجه نقد باقیمانده را دارند، درحالی‌که دارندگان اوراق قرضه بسته به شرایط اوراق، از اولویت قابل‌توجهی بیشتری برخوردار هستند. این بدان معنا است که سهام نسبت به اوراق قرضه ریسک سرمایه‌گذاری بیشتری دارد.
- حق رأی: دارندگان سهام می‌توانند در مورد برخی از مسائل شرکت‌ها مانند انتخاب مدیران رأی دهند. درصورتی‌که دارندگان اوراق حق رأی ندارند.
- مالکیت: وقتی شرکتی سهام منتشر می‌کند، مقدار مشخصی از مالکیت خود را در شرکت می‌فروشند. سرمایه‌گذار که سهام را خریداری کرده است ادعای سود و دارایی شرکت را دارد. برخی از شرکت‌ها درصدی از سود خود را به‌صورت سود سهام به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌کنند. با این حال، شرکت‌ها موظف به پرداخت سود سهام نیستند و قطعی هم نیست. با گذشت زمان می‌توان سود سهام را کم یا زیاد کرد.
- بازدهی: سهام می‌تواند بازدهی بالاتری نسبت به اوراق داشته باشد. اگر شرکتی یک دوره رشد یا سودآوری بالا را تجربه کند، احتمالاً سرمایه‌گذار بازده بالاتر و قابل‌توجهی نسبت به سرمایه‌گذار در اوراق بهادار کسب می‌کند.
- سوددهی: سهام می‌تواند بسیار ناپایدار و حساس به سودآوری شرکت و عوامل کلان و خرد اقتصادی باشند. شرایط سیاسی جغرافیایی و روند کلی بازار نیز می‌تواند بر عملکرد آنها تأثیر بگذارد. البته سرمایه‌گذاران سهام می‌توانند در صورت عملکرد خوب شرکت به مقدار قابل‌توجهی سود کسب کنند، همچنین این خطر را دارند که ممکن است شرکت عملکرد ضعیفی از خود نشان دهد و قیمت سهام به میزان قابل‌توجهی کاهش یابد یا در بدترین حالت، شرکت ورشکست شود. اما اوراق قرضه یک قرارداد وام است که یک شرکت با سرمایه‌گذار منعقد می‌کند.
- چرخه عمر: برخلاف سهام، اوراق قرضه سرمایه‌گذاری‌های موقت است که دارای چرخه‌های عمر ثابت هستند. اگرچه عناصر چرخه زندگی ممکن است در اوراق مختلف متفاوت باشند، اما مراحل از انتشار تا سررسید یکسان است.
- ثبات قیمت: این اوراق به طور عمده در بازارهای خارج از بورس (OTC) دادوستد می‌شوند. عموماً اوراق قرضه تحت تأثیر نوسانات نرخ بهره قرار دارد، به همین خاطر می‌توان گفت، بازار اوراق قرضه نسبت به بازار سهام از ثبات قیمتی بیشتری برخوردار است.
تفاوت اوراق قرضه با اوراق مشارکت
همان‌طور که در ابتدای مطلب گفته شد، اوراق قرضه و اوراق مشارکت هر دو ابزار تأمین مالی هستند و ماهیت کلی این دو به یکدیگر شباهت دارد، با این تفاوت که به دلیل عدم تطابق اوراق قرضه با قوانین بانکداری اسلامی ایران و تعیین بهره معین برای آن، اوراق قرضه در ایران استفاده نمی‌شود اما اوراق مشارکت در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اوراق مشارکت (Participation Papers) اوراق بهاداری است که جهت تأمین مالی شرکت‌ها، کارخانه، دولت و... عرضه می‌شود و به معنای مشارکت دارنده آن در اجرای طرح‌ها می‌باشد.
- یکی از تفاوت‌های اوراق قرضه و مشارکت در تعیین بهره و سود آن است. اوراق مشارکت در ایران تحت نظارت بانک مرکزی قرار دارد و بازپرداخت آن توسط دولت و بانک‌ها ضمانت می‌شود که از جذابیت‌های این بازار نسبت به اوراق قرضه می‌باشد.
- دیگر تفاوت آن در وجوه حاصل از فروش است. مصرف اوراق قرضه بنا بر صلاحدید ناشر آن می‌تواند در هر طرحی صرف شود، درحالی‌که اوراق مشارکت به‌منظور مصرف در طرح‌های مشخص استفاده می‌شود و سود آن در پایان طرح محاسبه و به سرمایه‌گذار پرداخت می‌شود.
- به‌طورکلی ریسک اوراق قرضه به دلیل آنکه به نرخ بهره وابسته هستند بیشتر از اوراق مشارکت دولتی است. سود اوراق قرضه به ناشر بستگی دارد اما سود اوراق مشارکت توسط دولت تضمین شده است.
شرایط انتشار اوراق قرضه
قبل از انتشار اوراق، ناشر موارد مقدماتی را در نظر می‌گیرد و تصمیم می‌گیرد چه نوع اوراق قرضه را منتشر کند و چگونه ساختار را منتشر کند.
جدول زمانی انتشار یک اوراق با توجه به پیچیدگی شرایط و ضوابط، طرفین و حوزه‌های قضایی آنها، اینکه آیا ناشر برای اولین‌بار یک اوراق را منتشر می‌کند و ناشر آن چه کسی است، می‌تواند از چند روز تا چند ماه متفاوت باشد. درحالی‌که جزئیات هر یک از اوراق قرضه متفاوت است، اکثر آنها از یک ساختار مشابه پیروی می‌کنند.
شرکت‌های سهامی عام به دلیل توسعه فعالیت‌های تولیدی خود، تنها شرکت‌های منتشرکننده این اوراق هستند. از شرایط انتشار اوراق می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
1. از شروط لازم این است که انتشار اوراق قرضه باید در اساسنامه شرکت پیش‌بینی شده باشد. در صوتی که انتشار اوراق قرضه در اساسنامه شرکت پیش‌بینی‌نشده باشد، مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام می‌تواند بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره انتشار اوراق قرضه را تصویب و شرایط آن را تعیین کند.
2. مدت ۲ سال از تاریخ ثبت شرکت گذشته باشد.
3. کلیه سرمایه ثبت شده شرکت تأدیه شده باشد.
4. ترازنامه مربوط به ۲ سال گذشته شرکت به تصویب مجمع عمومی رسیده باشد.
شرایط مربوط به صدور و انتشار و فروش اوراق قرضه همراه با اطلاعیه انتشار باید به مرجع ثبت شرکت‌ها اعلام شود. مفاد تصمیم ثبت و اطلاعیه انتشار اوراق و خلاصه تصمیمات به هزینه شرکت در روزنامه رسمی آگهی شود.
طبق ماده ۶ قانون تجارت هر ورقه قرضه باید شامل مواردی زیر باشد:
- نام شرکت
- شماره و تاریخ ثبت شرکت
- مرکز اصلی شرکت
- مبلغ سرمایه شرکت
- مدت شرکت
- مبلغ اسمی و شماره ترتیب و تاریخ صدور ورقه قرضه
- تاریخ و شرایط بازپرداخت قرضه و نیز شرایط بازخرید ورقه قرضه (اگر قابل بازخرید باشد)
- تضمیناتی که احتمالاً برای قرضه در نظر گرفته شده است
- در صورت قابلیت تعویض اوراق قرضه با سهام، شرایط و ترتیباتی که باید برای تعویض رعایت شود ذکر نام اشخاص یا مؤسساتی است که تعهد تعویض اوراق قرضه را کرده‌اند.
- در صورت قابلیت تبدیل ورقه قرضه به سهام شرکت مهلت و شرایط این تبدیل.
چگونه اوراق قرضه بخریم؟
برای خرید اوراق قرضه هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد و همه افراد با دانستن و آشنایی با انواع اوراق قرضه و اصطلاحات اساسی این بازار می‌توانند به هر مقدار اقدام به سرمایه گذاری و خرید اوراق قرضه نمایند.
چگونه می‌توان وارد این بازار شد؟ و برای خرید اوراق قرضه اقدام کرد؟
خرید اوراق قرضه آن‌قدرها که به نظر می‌رسد پیچیده نیست. خرید اوراق بهادار به همان اندازه سرمایه گذاری در بازار سهام آسان است. اما شما باید انواع مختلف اوراق قرضه را بیاموزید و بفهمید که قبل از سرمایه گذاری به دنبال چه چیزی در اوراق قرضه باشید.
برخلاف سهام، بیشتر اوراق بهادار به صورت عمومی معامله نمی‌شوند، بلکه بیشتر از طریق بورس و از طریق اعلان‌های عمومی و پذیره‌نویسی معامله می‌شوند. به این معنی که شما باید از یک کارگزار استفاده کنید. با این وجود اوراق قرضه خزانه داری یک استثنا است - شما می‌توانید بدون مراجعه به واسطه، مستقیماً آنها را از دولت بخرید.
مشکل این سیستم این است که، از آنجا که معاملات اوراق قرضه در یک مکان متمرکز اتفاق نمی‌افتد، سرمایه گذاران نمی‌دانند که آیا آن را به قیمت مناسب دریافت می‌کنند یا خیر! به عنوان مثال یک کارگزار ممکن است یک اوراق قرضه خاص را با حق بیمه (به معنای بالاتر از ارزش اسمی) بفروشد. خوشبختانه، سازمان تنظیم مقررات صنعت مالی (FINRA) با انتشار قیمت معاملات، با در دسترس قرار گرفتن داده‌ها، بازار اوراق قرضه را تا حدی تنظیم می‌کند.
خریدهای اولیه بازار ممکن است از شرکت‌های کارگزاری، بانک‌ها، معامله‌گران اوراق قرضه و کارگزاران انجام شود. همه آنها برای تسهیل فروش کارمزد دریافت می‌کنند. قیمت اوراق بهادار به عنوان درصدی از ارزش اسمی این اوراق، بر اساس ۱۰۰ دلار است. به‌عنوان مثال، اگر یک اوراق قرضه با قیمت دلار ۹۵ به فروش برسد، به این معنی است که این اوراق به ۹۵ درصد ارزش اسمی آن خریداری شده است؛ بنابراین یک وام ۱۰۰۰۰ دلاری برای سرمایه‌گذار ۹۵۰۰ دلار هزینه دارد.
در این مطلب سعی شد به زبان ساده از صفر تا صد اطلاعات موردنیاز در رابطه با تعریف اوراق قرضه (Bond)، انواع آن و ویژگی و مزایای اوراق قرضه و همچنین نحوه خرید و استفاده اوراق پرداخته و توضیح داده شود.
در واقع، اوراق قرضه را می‌توان ابزار بدهی ساده دانست. اوراق قرضه ابزاری برای بدهکاری ناشر اوراق به دارندگان است. انواع اوراق قرضه شامل اوراق قرضه دولتی، اوراق قرضه شهرداری و اوراق قرضه شرکتی است. اوراق قرضه می‌تواند در صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک باشد یا می‌تواند در سرمایه‌گذاری خصوصی باشد که در آن، شخص به یک شرکت یا دولت وام می‌دهد. برای خرید اوراق قرضه هیچ محدودیتی وجود ندارد اما اوراق قرضه در ایران به دلیل مغایرت با قوانین بانکداری اسلامی انتشار و عرضه نمی‌شود.